Dizi izlemek neden hafızamızda yer etmiyor?
Bir zamanlar bir diziyi izlemek bir ritüeldi. Haftada bir, belirli bir saatte ekran başına geçilir, bölüm başladıktan sonra kimseyle konuşulmaz, ardından üzerine konuşulur, yeniden düşünülür, bazen yeniden izlenirdi. Şimdi ise dizi izlemek, parmak ucuyla kaydırılan içerik denizinin içinden bir parça daha tüketmek anlamına geliyor. Bitirilen her sezon, üzerine düşünülmeden sıradakine geçilen bir tura dönüşmüş durumda.
Daha da önemlisi, insanlar artık ne izlediklerini, neden izlediklerini ve hatta nasıl hissettiklerini bile hatırlamıyor. Peki bu unutkanlık sadece dikkat dağınıklığı mı, yoksa daha derin bir kültürel belleksizlik hâline mi dönüşüyor?
İçerik bolluğu çağında yaşıyoruz. Streaming platformlarının neredeyse sınırsız içeriği, her an her yerden ulaşılabilir. Her hafta onlarca yeni dizi başlıyor, sosyal medya algoritmaları hangi diziyi izlememiz gerektiğini fısıldıyor, arkadaş grupları “şunu izledin mi?” baskısını uyguluyor.
Artık “ne izleyelim?” sorusu bile bir tür yük haline gelmiş durumda. Bu bolluk içinde tüketici sadece pasif bir izleyici değil, aynı zamanda zamanının ve dikkatinin daimi olarak yönlendirildiği bir kullanıcıya dönüşüyor. Sorun tam da burada başlıyor: Belleğimiz artık bu hıza, bu yoğunluğa yetişemiyor.
Binge-watching kültürü zihnimizi nasıl etkiliyor?
Bellek, yalnızca hatırlamakla ilgili değildir. Aynı zamanda bağ kurmakla, sindirmekle, duygusal olarak iz bırakan şeyleri içselleştirmekle ilgilidir. Bir içeriğin zihnimizde yer etmesi, onunla kurduğumuz ilişkinin niteliğiyle doğrudan bağlantılıdır.
Ancak “binge-watching” yani art arda izleme kültürü, bu ilişkiyi yüzeyselleştiriyor. Bir sezonu iki günde bitirmek, karakterleri sindirmeye, olay örgüsünü anlamaya, sahnelerin atmosferinde kalmaya fırsat vermiyor. Bölümler birbiriyle kaynaşıyor, anılar silikleşiyor, iz bırakan sahneler bile akışta kayboluyor.
Üstelik bu sadece kişisel hafızayla ilgili bir mesele değil. Kültürel hafızanın kendisi de bu hızdan etkileniyor. Artık dizi dünyasında kalıcılık değil, güncellik esas. Trend olan konuşulur, trend bittiğinde başka bir içerik onun yerini alır.
Bugünün en çok konuşulan dizisi, bir hafta sonra kimsenin aklında kalmaz. Kimin hangi diziyi ne zaman izlediği bile belirsizleşmiştir. Ortak seyir zamanı ortadan kalktığı için ortak deneyim de yok olur. Oysa eskiden diziler zamana yayılır, bölüm bölüm hafızalara kazınır, o diziyi izlemek bir neslin ortak referans noktası olurdu. Şimdi her şey anlık. Hızlı, yüzeysel, tekil.
Zihinsel tükenmişlik ve içerik yorgunluğu
Bu durum, teknolojinin dayattığı bir sonuç gibi görünse de, aynı zamanda tüketim alışkanlıklarımızın ve dikkat ekonomisinin bir çıktısıdır. Algoritmalar sadece neyi izlememiz gerektiğini değil, ne kadar izleyeceğimizi, neye ne kadar tepki vereceğimizi de belirliyor. İzleme davranışı, artık bireysel bir seçim değil; sistemin dayattığı bir refleks.
Daha çok içerik izlemek, daha çok şey bilmek anlamına gelmiyor. Aksine, hiçbirini tam anlamıyla bilememek anlamına geliyor. Çünkü ne kadar çok içerik tüketirsek, zihinsel filtrelerimiz o kadar hızlı doluyor ve geçmiş izlenimler arka planda silikleşiyor.
Bellek krizi burada başlıyor. İzlediğimiz bir dizinin konusu, karakteri, duygusu, hatta finali bile kısa sürede belirsizleşiyor. Üç ay önce bitirdiğimiz bir yapımın başrol oyuncusunu hatırlamakta zorlanıyoruz. Hatta çoğu zaman o diziyi izlediğimizi ancak yeniden karşımıza çıkınca fark ediyoruz. Bu sadece unutkanlık değil, belleğin içerik tarafından boğulması. Dijital çağın dijital bellek kaybı.
İronik olan şu ki, bu unutma hali bize yeni içerikler izlememiz için daha fazla gerekçe sunuyor. Beyin, tatmin olmadığı şeyin yerini yenisiyle doldurma eğilimindedir. Tıpkı sosyal medyada sürekli yeni gönderilere kaydırmak gibi, diziler de aynı dürtüyle izleniyor.
Kültürel bellekte dizi izleme krizinin izleri
Tatmin değil, meşguliyet sağlıyorlar. Dizi izlemek, boşluk doldurmak için yapılan bir davranışa dönüşüyor. Zihin, bir şey izliyor olmanın rahatlatıcılığına kapılıyor ama izlediği şeyin izini taşımıyor.
Bu durum yalnızca izleyiciyi değil, yapımcıları da etkiliyor. Artık diziler, hafızada kalmak ya da anlam katmanları sunmak yerine, ilk 10 dakikada izleyiciyi tutmak için tasarlanıyor. Açılış sahneleri abartılı, dramatik dönüşler erken geliyor, karakter gelişimi çoğu zaman derinlikten yoksunlaşıyor. Çünkü izleyici kaçabilir. Çünkü sıradaki dizi bir tık ötede. Bu da yapım kalitesini değil, yapım stratejisini değiştiriyor. Derinlikli anlatılar yerine dikkat çeken formüller tercih ediliyor. Sonuç olarak, unutulmaya daha müsait içerikler üretiliyor.
Elbette her şey böyle değil. Hâlâ iz bırakan, bellekte yer edinen diziler var. Ama bu diziler genellikle daha yavaş tempolu, karakter odaklı, atmosferine zaman tanıyan yapımlar. “The Bear” gibi diziler, seyirciye sadece ne olduğunu değil, nasıl olduğunu da hissettirmeye çalışıyor.
Ancak bu diziler bile geniş kitlelerce değil, daha çok içerik seçici kitlelerce değer görüyor. Geri kalan ise trendlerin peşinde.
Krizin çıkışı mümkün mü?
Peki, bu krizden çıkış mümkün mü? Belleğimizi geri kazanmak için ne yapabiliriz? İlk adım, farkındalık. İzlediğimiz her şeyin bizde bir iz bırakmak zorunda olmadığını ama bıraktığı şeyin kalıcı olup olmayacağını bizim belirleyebileceğimizi kabul etmek.
Dizi izlemekten keyif almak elbette kötü değil. Ama her boşluğu diziyle doldurmak, izlemeyi tüketmekle eşitlemek, en hafif tabirle zihinsel erozyon yaratıyor.
İkinci adım, seçicilik. Her önerilen içeriği izlemek zorunda değiliz. İzlenme sayılarına göre değil, kendimize göre seçim yapmak; sezgisel ve merak temelli izleme pratiklerine yönelmek, belleğimizin kapasitesini korumak açısından önemli. İzleyip bitirilen her şeyin değerli olmadığını, bazen yavaş izleyerek, sindirerek izleyerek daha güçlü bağlar kurabileceğimizi hatırlamak gerekiyor.
Üçüncü adım, tekrar. Tekrar izlemek, belleği güçlendirir. Sevdiğimiz dizileri tekrar izlemek, onları yeni bir gözle değerlendirmemizi sağlar. İlk izleyişte kaçırdığımız detayları fark eder, sahnelerin ruhunu yeniden hissederiz. Bu aynı zamanda izleme kültürüne derinlik katar. O içeriği sadece tüketmiş olmayız, onunla bir deneyim yaşamış oluruz.
Son olarak, paylaşmak. İzlediklerimiz üzerine konuşmak, yazmak, tartışmak belleği canlı tutar. Sosyal medya, bunu yüzeysel hale getirse de, hâlâ diziler üzerine düşünmek için bloglar, podcastler, fanzinler gibi alternatif kanallar var. İzlediğimiz şeyleri dile dökmek, o şeyin bizde kalmasına yardımcı olur. İzledikten sonra hakkında düşündüğümüz her şey, belleğin bir parçası olur.
Dizi çağında yaşamak, aynı zamanda bir bellek kriziyle yaşamaktır. Bu kriz, sadece zihinsel değil; kültürel ve duygusal bir sorundur. İzlediklerimizi hatırlamamak, sadece “dikkatimizi vermemek” değil, aynı zamanda kendimizi yavaş yavaş anlatılardan koparmaktır. Oysa biz, anlatılarla varız. Hafıza, kimliğin temelidir. Ve belleğimizi korumak, bazen dizileri kapatıp sessizce düşünmekle, bazen bir sahneyi tekrar tekrar yaşamakla, bazen de hiçbir şey izlememekle başlar.
Her şeyi izleyip hiçbir şeyi hatırlamamak, bu çağın gerçekliğiyse; buna karşı koymak, bu çağın direnişidir.
